Çakmak

Çakmak, bir çağa adını veren yöntemin cebimize kadar girmiş hali. İnsanoğlunun medeniyet serüvenine çıkarken bulduğu bu teknik artık cebimizde, mutfağımızda, aracımızda, kısacası her yerde. Bir kıvılcımın ateşlediği gazın hayatımızı nekadar kolaylaştırdığının farkında değiliz elbette. Çakmak bizim için küçük bir gereç, basit bir araç. Ancak Çakmak dünyasına girdiğiniz zaman karşınızca onlarca serüven ve icat çıkacak, çakmağın gelişimi ve evrilişine tanık oldukça cebinizdeki bu küçük mucizeye daha farklı bir gözle bakacaksınız. 

Çakmak İfadesi

Çakmak telafuzu bir fiilin mastar hali ile kullanılan nadir isimlerden biridir. Aslında "Çakmalık" ya da "Çakar" gibi eylemsel ifadelerle telafuz edilmek yerine doğrudan mastar hali ile telafuz ediliyor olması Çakmağın enteresan hikayesini sembolize ediyor. Üstelik bu yalnızca Türkçe"de de değil tüm diğer dillerde enteresan bir ifade sendromu ile de karşımıza çıkıyor. Çakmak, ingilizce"de "Lighter" olarak telafuz edilir. Evet, Light aslında Işık kelimesinin ingilizce karşlılığıdır. Işık saçan anlamına gelen bir ifade ile telafuz edilir. Bu telauz aslında lamba, el feneri, mum, v.b. doğrudan ışık ile ilgili nesneler için değil vazifesi yalnızca ateş üretmek olan çakmak kelimesi için kullanılmıştır. 

Türkçe"deki yeri çarpma ifadesinin daha sert tabiri olan çakma ile bağdaştırılmış ve kelimenin mastar hali olan Çakmak fiilinden ismini almıştır. Elbette bu ifadenin kökeni çakmaklarda kullanılan taştan geliyor. Klasik çakmaklarda kullanılan çakmak taşları sürtünme ile kıvılcım çıkartan ve binlerce yıl önce keşfedilen bir yarı yumuşak kayadan meydana geliyor. Günümüzde bu kayaya metal alaşımlar eklenerek daha yüksek oranda kıvılcım üretebilmesi sağlanırken aslında binlerce yıl önce ateş yakmak için kullanılan kayalardan kullanım açısından pekte farklı değiller. Gelin şimdi çakmağın tarihini inceleyelim. 

Çakmak Taşı

Tarih öncesi devirlerde, yani henüz tarihin yazılmaya başlamadığı yıllarda insanoğlu en temel ihtiyaçlarından birisi olan ısınma ihtiyacını karşılayabilmek için ilk kıvılcımı belkide tesadüfen buldu ve medeniyet yolculuğuna ilk adımı attı. İşte insanoğlunu bu menediyet yolculuğuna çıkartan kilometre taşı çakmak taşıydı. Çakmak taşı, doğadaki kimi sert mineralllerin sürtünme esnasında ürettiği küçük elektrik akımlarının kuru çalı ile ateşe dönüştürülmesi yöntemi kullanılarak bize ateşi hediye etti. Bugün bu sert mineral kütleye Kuvars adını verdik. Kuvars, aslında bünyesinde silisyum dioksit denen bir kimsayal barındıran ve tabiat tarafından üretilen, doğada da sıkça rastlanabilen bir taştan daha fazlası değil. Bugün bu maddeyi fayanslarda, camlarda, hatta motor sanayiinde bile kullanmaktayız. 

İlk Çakmak

Çakmakğın pratik ve kolay bir ateş yakma aracı olarak kullanılması aslında çokta yakın sayılabilecek bir tarihte mümkün olabildi. 16. yüzyıla dek insanoğlu ateş yakmak için çakmak taşlarını birbirine sürterek kuru çalıların yardımıyla ateş yakıyor, hatta mümkünse yaktıkları ateşin sönmemesi ve tekrar bu meşakate katlanmamak için gaz yağ lambalarında kullanıyorlardı. Tarih oldukça ilginçtir, zira 1823 tarihinde Tüfenk bile bulunmuş ancak çakmak henüz bulunmamıştı. Çakmağın icadı ise bu sefer tesadüfen değil bir ar-ge çalışması neticesinde bulundu. Barutun ateşlenmesi ile çalışan tüfenklerin barutlarını çok daha hızlı ateşlemek ve atış sıklığını arttırmak için çakmağın modern atası üretildi. Elbette bu icat yoğunlukla tüfenklerin barutlarını ateşlemek için kullanıldı ve öyle herkesin evine girecek kadar yaygınlaşmadı. 

İlerleyen yıllarda barutun kullanımının artması ve daha güvenli hale getirilebilmesi ile çakmak taşı kullanımı yerini ucunda bir miktar barut olan tahta parçalarıyla yani günümüzde kibrit olarak kullandığımız araçlar kullanılmaya başlanmıştı. 1823 yılına dek kibritler popülerliğini devam ettirdi. 1823 yılında ise Alman kimyacı Johann Wolfgang Döbereiner bugün kullandığımız çakmağın en modern atası olan ilk çakmağı üretti. Bu çakmak tek bir hamle ile çalışabiliyor, kıvılcım üreterek bir yağlı bezi ya da kuru çalıları tutuşturabiliyordu. Döbereiner, bu buluşu ile icadına kendi adını verdi. Tarihin ilk modern çakmağının adı "Döbereiner"in Lambası" olmuştu. 

Çakmak Gazı

Çakmağın hayatımızı kolaylaştıran taraflarını ve tarih içerisindeki serüvenine değindik. Şimdi Çakmağı daha yakından tanıma zamanı geldi. Elektriklenme ve kıvılcım işlemlerini çakmak taşı yapıyor. Peki ya yanmasını sağlayan gaz? Bildiğinizi sanıyor olabilirsiniz ancak o sıradan bir gaz değil. Aslında hepimiz çakmağın içerisindeki gazın petrol ürünü ya da doğal gaz gibi tabi yeraltı kaynaklarından elde edilen bir gaz olduğunu düşünürdük. Ancak gerçek birazdaha farklı. Çakmakların içerisinde bulunan gaz ne petrol ürünü ne de yeraltı gazı. O labaratuvar ortamında geliştirilmiş bir gazdır. 

Çakmaklarda kullanılan bu gazın adı Propan. Propan karbon ve hidrohenden elementlerinden oluşan bir suni gazdır. Yani tabiatta salt halde bulunmaz. Tabiatta bulunan ve atmosferin her zerresinde mutlaka yer alan karbon maddesi ile hidrohenden denen bir maddenin birleşimi ile üretilir. Propanın çakmaklarda kullanılmasının temel nedeni basınç altında kolayca kolayca sıvılaşıyor olması. Yani basınca maruz kalırsa sıvı, kalmazsa gaz haline dönüşebiliyor. Bu nedenle çakmağınız patladığında gazın birdenbire ortadan kaybolduğunu görürsünüz. Bunun yanında kaynama noktası -40 derece gibi çok düşük bir ısıdadır. Bu da Propan kullanımını diğer gazlardan daha cazip kılar. 

Propan bunca avantajının yanında bazı dezavantajlar ve tehlikelerde getirir. Propan, doğrudan teneffüs edildiğinde beyinde kalıcı hasarlara neden olabilmektedir. Az miktarda kullanıldığı zaman beynin kimi bölgelerini tahrip ederek nahoşluk ve dalgınlık gibi etkiler gösterirken dozu kontrol edilmezse, ki bunu ayarlamak çok zordur beyinde kalıcı hasarlara ve ölümlere neden olabilmektedir. 

Çakmak Ekolleri

Çakmak dünyasına attığımız bu adım bizi çakmağın tarihine, yapısal tekniklerine ve yüzlerce yıllık serüvenine tanıklık etmemizi sağlamış olmalı. İnsanoğlu bu çok basit ancak çok büyük işler yapan gereci kullanmaya başladığı dönemden bu yana çakmağa ayrı bir değer vermiş, bugün biz önemini kanıksamış olsakta henüz kanıksanmadığı yıllarda çakmaklara farklı anlamlar yüklenmiştir. Çakmaklar, kimi zaman bir tarz, kimi zaman bir hediye, kimi zaman askeri bir ekipman olarak insanoğluna arkadaşlık etmiştir. İşte insanoğlunun çakmak ile kurduğu bağ bazı ekollerin oluşumuna ön ayak oldu. 

1900"lü yılların başında tütün kullanımının artması ve çakmağın hali hazırda icat edilmiş olması çakmakların popülaritesini arttırdı. Yalnızca ateş yakmak ve ışık saçmak için değil tütün tutuşturmak içinde kullanım ihtiyacı ortaya çıktı. Bugünküne nazaran daha büyük ebatlarda olan ve cebe sığması mümkün olmayan çakmaklar genelde masalarda sabit halde bulunuyordu. Bu da bir prestij unsuru olarak kabul edilmesine yol açtı. Masa çakmakları, bir dönem sümen ve döner sandalyelerin olduğu gibi bir kurumsal imajı ve varlığı simgelemekteydi. 

1933 yılında bir ingiliz şirketi (Manufacturing) metal hazneli, çakmak taşı ile ateşlenen cebe sığacak boyutta bir çakmak üretti ve adını Zippo koydu. Zippo çakmaklar masa çakmaklarının yerini çok hızlı bir şekilde doldurmadı. Ancak Zippo"nun bir marka haline gelmesini Amerikan ordusu sağladı. 2. Dünya savaşı yıllarında Amerikan ordusunun askerlerine su ısıtmak, mini bir ocak olarak kullanmak ve ateş yakmak için tedarik edilen Zippo çakmaklar zamanla popüler hale geldi ve hızla dünyanın en çok tercih edilen ürünleri arasına girdi. 

1959 yılında ise çakmak üretimini ve tüketimini hat safhaya çıkartan bir gelişme yaşandı. Barselonalı bir aile, (Puig ailesi) yeniden doldurulabilir ve plastik malzemeden oluşan bir çakmak üretti. Bugün halen Clipper Çakmakları olarak satılan bu ürün çakmak üretim maliyetlerini düşürdü ve dünyanın en büyük markalarından biri haline geldi. İlerleyen dönemlerde ise Clipper Çakmaklarına rakip ve benzer ürünler piyasaya sürülünce çakmak herkesin cebine girecek kadar yaygınlaştı.

Çakmak nedir, ne zaman üretilmiştir, nasıl çalışır, tüm bu soruların yanıtları ve çakmak ürünleri hakkında merak edilenler ve çakmaklar hakkında bilmek istedikleriniz